GRU, Alm.del - 2011-12 - Bilag 23: Endelige afrapportering om undersøgelserne af jordforurening efter flystyrtet i 1968 i Thule-området til udvalgets orientering, fra ministeren for sundhed og forebyggelse

Thule-p eqqaani nunamik qinngornernik ulorianartunik mingutsinneqarsimasumikmisissuineqqinngornerillu sunniinerannik naliliineq� Sundhedsstyrelsen, 2011SundhedsstyrelsenIslands Brygge 672300 København Swww.sst.dkSammisat: Kalaallit Nunaat; Thule, plutonium, ajutoorneq, mingutsitsineq;Qinngornernik sunniivigitinnerup annertussusaa, kinguneriumaagaanik naliliineqSuussusaa: siunnersuineqOqaatsit: Kalaallisut

Thule-p eqqaani nunamik qinngornernik ulorianartu-nik mingutsinneqarsimasumik misissuineq qinngorne-rillu sunniinerannik naliliineqmisissuinermut tunuliaqutaasoqAmerikkarmiut timmisartorsuat B-52 qaartartu-nik atomip nukinganik sakkussianik usisoqajutoornikkut januaari qaammat 1968 Pituffiupeqqaani sikumut nakkarpoq. Ajutoornermiqinngornerit ulorianartut sakkussiat aseqquine-ersut timmisartorsuup orsussaata ikumasuppujuanut akuliullutik siaruaapput. Qinngorneritulorianartut annertunersaat ajutoorfiup eqqaa-nut sikumut toraapput Amerikkamiillu isumagi-neqartumik salinneqarlutik. Qinngornerit ulori-anartut ilaat annikitsut anorimit kujammutnuna qulaallugu tinginneqarput. Ajutoornerupkingorna Risø arlaleriarluni immami avatangi-isinik misissuisitsivoq, tamatumanilu ajutoorfi-up nalaani immap naqqata annertuumik-uumasunulli immallu naasuinut annikitsuinnar-mi akuliuttumik- mingutsinneqarsimanera paa-sineqarpoq.2003-mi piniariartarfiup Narsaarsuup sinerissa-mi ajutoorfimmit kilometerinik arfineq pingas-unik kujasinnerusumiittup eqqaata mingutsin-neqarsimanera paasineqarpoq.Mingutsinneqarsimasumi anorip pujoralatsitsi-nerullu teqqalatitaannik inunnut qinngornernikulorianartunik akulinnik najuussuisunut navia-naateqarsinnaanera naliliiviginiarlugu, nunamimingutsitsinerup misissuivigineqarnissaa aala-jangiunneqarpoq.Misissuisitsinerit inerneri Risø DTU-p qinngor-nernik ulorianartunik ilisimatusarnermutimmikkoortortaqarfiata nalunaarusiaani kater-sorneqarput, tamatumunngalu atatillugu qinn-gornerit ulorianartut sunniinerannik naliliinerit,peqqinnissakkut nakkutilliisoqarfiup(Sundhedsstyrelse) ataani naalagaaffiup qinngor-nernut ulorianartunut illersornissamut ilisima-tusarfiata (Statens Institut for Strålebeskyttelse),nalunaarusiaaniittut atuutsinneqarput.Nalunaarusiat taakku marluk ataatsimoortillu-git, inerniliinerit inassuteqaatillu ilanngullugit,naatsumik matumani eqikkarneqarput.

misissuineritMisissuinerit Avanersuarmi 2007-ip 2008-lluaasaanerini issunik misissugassanik katersinikkutuuttortaanikkullu ingerlanneqarput.Narsaarsummi misissuinerup saniatigut Pituffik,qeqertaq Saunders Ø, qeqertaq WolstenholmeØ, Kap Atholl (sinerissami Narsaarsummit 15km-inik kujasinnerusumiittoq aallaarsimaartar-fittullu atorneqartartoq), Grønnedal (sinerissapeqqaani piniariartarfik Narsaarsummiit 20 km-inik kujasinnerusumiittoq) Moriusarlu(Pituffiup avannaata kitaani 40 km-inik unga-sissusilimmiittoq).Nuna aqqutigiuminaatsoq silallu allanngorartu-artoq Avanersuup ilisarnaatigai. Pujortuleeqqatnunakkullu angallatit motorillit atorlugit misis-suinermi peqataasut, ilaatigut atortunikNarsaarsummut assartuillutik, Pituffimmiitmisissuivissanut ingerlapput. Sumiiffinni misis-suinerit annertunersaat pisuinnarluni ingerlan-neqarput.Narsaarsuup eqqaani siusinnerusukkut mingut-sitsiviusimanera paasineqartumi, issut misissu-gassat immikkoortut arlalippassuit katersorne-qarput- taamatuttaaq silaannarmi, sialummipinngoqqaatinillu nunamiittunik silaannarmiit-

sai naliliivigineqartunut sanilliunneqarsinna-avoq.Piniariartarfiup Narsaarsuup eqqaata qinngor-nernik ulorianartunik mingutsinneqarsimaneraaaqqissuussamik uuttortarneqarpoq nunalliimmikkoortua tamakkerlugu aaqqissuussamikmisissuivigineqarsinnaasimanani. Taamaammatmaanna nassaarfiusut avataanni allanik mingut-sitsisoqarsimannginnera qulakkeerneqarsinna-anngilaq.Kap Atholl-imi Grønnedal-imilu nunamikmisissuinermi uuttortakkat, Narsaarsummi nas-saaniit annikinnerupput avatangiisinili qinngor-nernit pioreersunit annertunerunerat qularutis-saanani. Pituffimmi, Moriusami, qeqertamiSanders Ø-mi qeqertamilu Wolstenholme Ø-minunamik misissuinerni, qinngornerit avatangi-isini pioreersunit annertunerunngitsut, uuttorta-anermi paasineqarpoq, taamaammallu timmis-artorsuup 1968-mi ajutoornerata kingunerisa-anik mingutsinneqarsimanissaa ersiuteqarani.Narsaarsuup eqqaani silaannarmi sorujuiaatinutuuttukkani pinngoqqaatinik plutonium-imikakulinnik annikitsunik nassaartoqarpoq.Misissukkani assigiinngitsuni marluusuni silaan-narmi qinngornerit ulorianartut Europamisut

uuttortaanerit inerneriIssut katersat misissoqqissaarneqarneratNarsaarsuup eqqaani qinngornernik ulorianar-tunik mingutsitsinerup allanngorangaatsiarnera-nik takutitsivoq. Misissuinerit inerneri naaper-torlugit plutonium pinngortitami namminermipioreersoq m-2-mut 20-40 Bq-miit m-2-mut 1MBq sinnerlugu allanngorarpoq. Tamani tama-ani avannamut sammisuni aasakkullu masarsu-usartuni mingutsitsineq annertuneruvoq,tamannalu ajutoornerup kingorna aputip min-gutsinneqarsimasup aannginnermini unerarne-ranik patsiseqassagunarpoq. Mingutsitsinerupannertunersaa nunap qaani cm-it marluk pallil-lugit issussusilimmiippoq.Narsaarsuup eqqaani plutonium-ip nunamiittupkatilluni 0,1 kiiluunissaa naatsorsuutigineqar-poq. Immap naqqaniittumut 1 kiiluussangatin-neqartumut timmisartorsuullu ajutoortup B-52-ip qaartartuini katillugit 7-8 kiilunik imaqarnis-

annikitsigaat. Silaannarmi annikitsuinnarmikplutonium-eqarneranut naapertuuttumik,Narsaarsuup eqqaani sialummi katersami pluto-nium aamma annikitsuinnaavoq.Narsaarsummiit silaannarmi sialummilu uuttor-takkat, pinngoqqaatinik plutonium-imik anner-tuallaamik akoqartoqanngillat.Thule-mi nunap mingutsinneqarnera pillugunalunaarusiatThule-2007 – investigation of radioactive pollutionon land, risø DTu 2011, risø-r-1781(en), www.risoe.dtu.dk/knowledge_base/publications/reports/ris-r-1781.aspxThule-mi ajutoorneq. nunap qinngornernik ulorianar-tunik qanoq annertutigisunik mingutsitsineqasimane-ranik naliliineq, www.sst.dk/publ2011/sis/Thule/sis_Thule_rapport_2011_Da.pdf

sunniisarnerat, sunniinerisa annertussusaat, min-gutsitsinerup annertussusaa, misissuivigisamiit-tarnermut naatsorsuutit assigisaallu tunngavi-galugit naatsorsorneqarpoq.Qinngornerit ulorianartut akimut pitarussinna-asut Thule-mi annikitsuinnaammata, mingut-sinneqarsimasumiinneq avataaniit- soorlu ass.qinnguartaanikkut inuup timaanik misissuine-rup sunniinerasut- kinguneqartitsinngilaq.Taamaammat qinngornerit ulorianartut timi-mut appakaallutik ilumiit aatsaat sunniisinnaap-put. Qinngornerit ulorianartut silaannarmiittutnajuussornerisigut, nerinerisigut amermiluunniitkilerneq/kimillannerluunniit aqqutigalugu timi-mut appakaannerisigut taama pisoqarsinnaavoq.Naatsorsukkanik naliliinermi toqqammavissatutnunarsuaq tamakkerlugu innersuussutit tunnga-vigalugit ukiumut qinngornerit ulorianartutannertussusaattut naatsorsukkat, ukiumut 1mSv –mut sanilliunneqarnissaat toqqarneqar-poq. Thule-mi toqqammaviusoq taannaAvanersuarmi mingutsitsinerup kingunerisaaniknakkutilliinissamut illersornissamullu iliuuseqar-toqartariaqarneranut naliliinissamut tunngavili-isuuvoq. Kalaallit qallunaallu ukiumut 1 mSvmissiliorlugu qinngornernik ulorianartunik sila-annarsuarmiit, issumit, sanaartornermi atortunit

nerisanillu sunniivigineqartarnerat (avatangiisitqinngornerinik nalinginnaasumik sunniivigine-qarneq) Thule-mi naliliinermi toqqammavigisa-mut assersuunneqarsinnaavoq. Tamatuma sania-tigut innuttaasut ataasiakkaat sunniivigineqarsi-masinnaanerannut qallunaat killiliussaat ukiu-mut aamma 1 mSv-uvoq. Qinngornernik ukiu-mut 1 mSv-mik sunniivigineqarneq peqqissutsi-mut akornutaanngilaq.Najuussuinikkut sunniivigineqarneqMingutsitsiviusumiitilluni qinngornernik ulori-anartunik najuussinikkut sunniivigineqarneq,inuup mingutsitsiviusumi ukiup ataatsip inger-lanerani ulluni 14-ini najorsimasaani, silaannaapplutonium-eqarneranik uuttortakkat naapertor-lugit natsorsorneqarpoq. Misissuinermi paasisatnaapertorlugit sunniivigineqarneq ukiumut0,000.000.1 mSv-iusoq annikitsumineerarsuu-voq.Umimmattornikkut sunniivigineqarneqAvanersuarmiut nunap uumasuinit nerisarine-rusartagaata umimmaap neqaata plutonium-239imal. americium-241-mik akoqarneraAvanersuarmi nunallu immikkoortuini allanimisissuivigineqarnikuunngilaq. Ataatsimulli isi-galugu plutonium inuit uumasullu -taakku-nunnga ilaallutik umimmattut tamugartortut-

nerisaasa arrorfiiniit timimut appakaassinnaane-rat killeqarpoq. Taamaammat nunarsuarmi plu-tonium-imik mingutsitsiviusuni, uumasullunerisaqarfii pinngitsooratik Kalaallit Nunaannitallaassuteqartuni, uumasut tamugartortut allatpillugit ilisimasat tunngavigalugit, umimmaatneqaasa mingutsinneqarsimasinnaanerat nalili-ivigineqarpoq. Taama naliliigallarneq tunngavi-galugu USA-mi nersutaatit Tuluillu Nunaannisavat misissuivigigaanni, inullu ataaseq ukiumutumimmaap neqaanik 10 kiilumik nerisarpat,qinngornernik ulorianartunik sunniivigineqar-neq ukiumut 0,000.1 mSv-uissaaq. Naak taannanajuussinikkut sunniivigineqarnermit annertu-nerugaluaq taamaattoq suli annikitsumineerar-suuvoq.Nerisaqarnikkut qinngornernik ulorianartuniksunniivigineqarneq pitsaanerusumik naliliivigis-sagaanni tamanna aatsaat Avanersuarmi umim-mattat neqaannik misissuinikkut pisinnaavoq.Naalagaaffiup qinngornernut ulorianartunutillersornissamut ilisimatusarfiata (SIS) neqit plu-tonium-imik akoqarnerannik uuttortaallunimisissuinermi naatsorsuutaagallartumut sanilli-ullugu, annertuumik ass. untritileriaammiit tuu-sintileriaammut nikingassuteqarnissaa naatsor-suutiginngilaa. Nerinermi inuup sunniivigine-qarsinnaaneranut toqqammavigalugu naatsorsu-

utigisamut, ukiumut 1 mSv-mut assersuullugu,killissarititaasut atituut iluanni aalajaatsutut isi-gisariaqarpoq.Taaguutit atorneqartutPlutonium americium-ilu:pinngoqqaatit ulorianartunik qinngornillit plutonium239 kiisalu americum 241Bq (becquerel):qinngornernik ulorianartunik annertussusiliinermiuuttuutaasartoq1 mBq (megabecquerel) = 1.000.000 Bqm-2-imut Bq (kvadratmeter-imut becquerel-ipannertussusaa)mSv (millisievert):qinngornernik ulorianartunik sunniivigineqarnermutuuttuutNalimmassaaneq:qinngornernik ulorianartunik sunniivigineqarneqkisitsimmik quleriaammik akunnilerlugunaatsorsorneqartarpoq,ass.1 – 0,1 – 0,01 – 0,001 – …..

Kilernerup/kimillannerup mingutsinne-qarneragut sunniivigineqarneqMingutsitsiviusumiinnikkut amermi ikit kimil-lannerillu pujoralammit, issumit pinngoqqaatin-illuunniit mingutsinneqarsinnaapput.Nalinginnaasumik ikit kimillannerillu sukulu-iarlugit saleqqissaarneqartarput. Saliinermiliminitaqarsimagaanni taakku timimut sunnius-sinnaapput qinngornernillu ulorianartunikakoqarpata, taakku timi iluaniit qinngornernikulorianartunik suniivigisinnaavaat. Thule-miajutoornermi ammikkut kimillannerit qinngor-nernik ulorianartunik mingutsinneqarsimanissa-at annikitsuinnaavoq taamaammallu inuup inu-unermini ataasiaannarani kimillannertigut qinn-gornernik ulorianartunik mingutsitsivigineqarsi-masinnaanera annikitsuararsuulluni.Taama mingutsitsisoqarnissaa ilimanaateqar-pianngikkaluaq, kimillanneq qinngornernikulorianartunik mingutsinneqassappat, inuupsunniivigineqarsinnaanera issup pinngoqqaatilluplutonium-imik akoqarnerisa naatsorsorneqar-neranni - ikip issumik 0,1 gram-imik mingut-sinneqarsimanera imal. pinngoqqaatip qinngor-nernik ulorianartunik suniisinnaanerata anner-paaffissaminiinnera- naapertorlugu naatsorsor-neqassaaq. Inerniliinermi inuup kimillanneraaqqutigalugu issumit qinngornernik ulorianar-

tunik mingutsitamit sunniivigineqarneq ukiu-mut 0,001 mSv-uvoq, taamatullu pinngoqaam-mik ikeq mingutsinneqartoq ukiumut 0,1 mSv-ulluni. Qinngornerit ulorianartut inummutsunniutaat taakku annikitsuararsuupput.Ataatsimut katillugu sunniivigineqarneqInuit qinngornernik ulorianartunik suniivigine-qarnerannik naatsorsuinerit naliliinerillu naam-massineqartut, mianersortumik naliliiniarneqpissutigalugu qinngornerit ulorianartut sunniu-taannik annertunerusumik tunngaveqarlunisuliarineqarput, soorunalumi naatsorsuineritnaliliinerillu nalorninartortaqarlutillu killeqar-put. Tamanna pissutigalugu inerniliinermi qinn-gornernik ulorianartunik sunniivigineqarnermikannertussusiliineq akunnaallisagaavoq, inerneril-lu inunnut tamanut misissuivigisamiittunut-ukiui apeqqutaatinnagit- (piniartuniit ”takorna-rissanut”) atuuttussaallutik.Qinngornernik ulorianartunik sunniivigineqar-sinnaanernut assigiinngitsunut pingasuusunut(najuussineq, nerineq kimillannerlu) tunngatil-lugu misissuinermi paasisat naapertorlugit,Avanersuarmi 1968-imi ajutoornermut atatil-lugu plutonium-imik mingutsitsinikkut, qinn-gornernik ulorianartunik sunniivigineqarneqataatsimut tamakkerlugu, sakkortuunik aalajan-

Narsaarsuup eqqaani sumiiffinni arlalinniannikitsunili nunap qaa plutonium-imikannertuumik akoqartoq paasineqarpoq.Nunap immikkoortuani sumiiffinni allaniajutoornerup kingunerisaanik qinngornernikulorianartunik annertuunik nassaassaqarsin-naaneranik qulaajaanissaq pisariaqarpoq.Narsaarsuup eqqaani sumiiffinni arlalinniqinngornernik ulorianartunik mingutsitsine-rup annertuallaarnerata, 1968-imi ajutoor-nerup kingorna qinngornerit ulorianartutsiammarsimasut sumiiffimmi nikerangaatsi-arsimanissaat ilimanarsisippaa. Pinngoqqaatitqinngornernik ulorianartunik akullit sialum-

mit, apummit aattornernillu ingerlanneqar-lutik immap tungaanut kuuit aqqutigalugit,Narsaarsuup eqqaani immap naqqani qaleri-iaarnernut akuliussimanissaat ilimanaateqar-poq. Immap naqqani qaleriiaat ajutoornerupkingorna qinngornernik ulorianartunikannertuallaanik akoqarnerat misissuivigine-qartariaqarpoq. Immap naqqani qaleriiaaniqinngornerit ulorianartut annertuallaarne-rannut paasissutissaq, 1968-mi ajutoornik-kut plutonium-ip siaruuaattup annertussusa-anut tunngatillugu soqutiginaateqarpoq.�

Qinngornernut ulorianartunut illersorsinna-anermut naliliineq tunngavigalugu ullumik-kut Thule-mi mingutsinneqarsimasumikatueriaaseq tunngavigalugu mingutsinneqar-simasup najornissaa il.il. killilersortariaqann-gilaq saliisitsisoqartariaqaranilu.Qinngornernik ulorianartunik nerisatigutsunniivigineqarnermik naliliinermi oqaatigi-neqareersutut, Avanersuarmi nunallu immik-koortuini allani umimmaat plutonium-imikmingutsinneqarsimanerat pillugu maanna-mut uuttortaasoqarsimangimmat, naliliiner-mi nunarsuup ilaani allami mingutsitsiviusu-mi, silap pissusaa pissutsillu Avanersuarmitallaasuteqaraluit, taakkunani misilittagarine-qartut toqammavigineqarput. Nerisatigutqinngornernik ulorianartunik sunniivigine-qarnermik naatsorsuutit pitsaanerulersinniar-lugit, Avanersuarmi umimmaat nunamilumiluuumasut allat neqaat misissuiffigine-qartariaqarput. Qinngornernik ulorianartu-nik avatangiisini nalinginnaasumik poloni-

Plutonium-imik mingutsitsinikkut qinngor-nernik ulorianartunik Avanersuamiittut sun-niivigineqarnerannik naliliineq, Risø DTU-p2008 ilanngullugu misissuinerinik, ullumik-kullu mingutsinneqarsimasumik atuinermutsanilliussinermik tunngaveqarpoq.Naliliinermi matumani tunngavigineqartutatuutsiinnarsinnaanerat qulakkeerniarlugu,ukiut tallimaniit qulit qaangiunnerini nalim-massakkamik uuttortaanermi atugassamikmaleruagassiortoqartariaqarpoq.Avanersuarmi innuttaasut qinngornernikulorianartunik sunniivigineqarnerisanaliliiviginerat,Thule-mi toqqammavissatutnajoqqutarisamiit annikinneralaarsuuvoq,taamaammat annertussutsimik nakkutillii-nissaq eqqarsaatigalugu, mingutsitsiviusima-sumi innuttaasut plutonium-imik qanoqannertutigisumik timaasa akoqarnerannik,Narsaarsummi 1989-imi najugaqarsimasutquuisa misissuiviginerattut ittumik, uuttor-taanissaq pisariaqanngilaq.

Mingutsinneqarsimasup allatut atorneqarnis-saa pilersaarutaalerpat, ass. illuliorfigaluguallatigulluunniit inoqarfissanngorlugu sana-artorfiginiarneqalissappat, najugaqarnissamutallatigullu atuinissamut killilersuinissamiksaliinissamilluunniit pisariaqartitsineq piler-saarusiornermut ilanngullugu naliliivigeqqe-qqaartariaqassaaq.Nunap ilaanik aalajangersimasunik allagarsii-neq assersuinerlu illersornissamik patsise-qanngitsoq, Avanersuarmi inuit- allagartaler-suisartussat assersuisartussallu ilanngullugit-qinngornernik tamakkiisumik sunniivigine-qarnerisa SIS-imit nililiivigineqarnerannutsunniuteqassanngilaq.Saliinissamut atatillugu plutonium teqqala-tinneqalersinnaavoq taamaasinerani inuitsaliisut innuttaasullu qinngornernik ulorian-artunik sunniivigineqarsinnaanerat annertu-sitinneqassaaq. Taamaammat saliinissamiksuliniuteqarneq aalajangiivigineqartinnaguaallartitsinnagulu, qinngornernut ulorianar-tunut illersornissamut iliuuseqarnikkut, tam-akkiisumik isumannaallisaasoqaqqaassaaq.